Obrzędy na Śląsku Cieszyńskim

Warto wiedzieć, że w tradycyjnych kulturach czas był liczony nie jak przez nas obecnie, liniowo, a właśnie cyklicznie. Dla naszych przodków żyjących głównie z roli, przez co bardzo blisko natury, ważne były nie daty, kolejne lata, a cykliczność kolejnych pór roku. Chrześcijaństwo, gdy nastało na naszych terenach, nie mogąc zwalczyć głęboko zakorzenionych w mentalności ludów pogańskich obrzędów, wplotło je w swe obrządki nadając im nowe, chrześcijańskie znaczenie. 

Zwyczaje i obrzędy na Śląsku Cieszyńskim były i są przedmiotem zainteresowania wielu badaczy, etnografów, znawców kultury ludowej. Warto, zwłaszcza z okazji świąt, przypomnieć je sobie, lub poznać. W dni świąteczne, kiedy choć trochę zwalniamy zawrotne tempo współczesnego życia, można zasiąść z rodziną i powspominać lub poczytać, jak wyglądał ten czas jeszcze kilkadziesiąt lat temu.

Znakomitym prezentem świątecznym dla wszystkich zainteresowanych kulturą i historią regionu jest wydane przez Sekcję Ludoznawczą Polskiego Związku Kulturalno-Oświatowego w Republice Czeskiej wznowienie książki Jana Szymika - Doroczne zwyczaje i obrzędy na Śląsku Cieszyńskim. Książka, uzupełniona o aneks i biografię autora przez Leszka Richtera, Grzegorza Studnickiego i Jerzego Brannego dostępna jest w siedzibie Zarządu Głównego PZKO w Czeskim Cieszynie przy ulicy Strzelniczej oraz w polskiej księgarni w Czeskim Cieszynie. Kosztuje 35 zł.
Jej lektura dla starszych osób jest szansą na przypomnienie sobie tego, co znają z czasów swej młodości. Dla młodych natomiast opis odchodzących w niepamięć dawnych zwyczajów i obrzędów praktykowanych jeszcze niedawno na Śląsku Cieszyńskim może być interesującą lekturą równie egzotyczną, jak podróżnicze relacje z odległych stron świata... Pełno w zwyczajach naszych przodków było mistycyzmu, magii, dziwnych dla nas, współczesnych praktyk. Wiele z nich jednak miało, oprócz magiczno-religijnego znaczenia, także bardzo praktyczne zastosowania, o czym dziś nieraz nie wiedzą nawet badacze.

Ludowy rok obrzędowy, tak jak i kościelny, zaczynał się właśnie od początku adwentu, czyli od ostatniej niedzieli listopada, lub pierwszej niedzieli grudnia. Adwent trwający cztery tygodnie, obfitował w różne zwyczaje. Jego symbolem były między innymi zielone, zrobione z gałęzi drzew iglastych wieńce adwentowe, które dziś traktujemy najczęściej już wyłącznie jako świąteczne ozdoby. Tymczasem warto wiedzieć, że w tradycji w wieniec wplecione były cztery świece adwentowe, które kolejno zapalano w każdą niedzielę adwentu do wieczornej, domowej modlitwy. 

Sama wigilia obfituje w szereg zwyczajów, spośród których niektóre wciąż kultywujemy, najczęściej w szczątkowej formie, zupełnie nie znając ich genezy. Któż z nas bowiem wie, że dawniej w nocy przed wigilią Bożego Narodzenia panny szły do lasu, ścinały niewielką choinkę i przyozdobioną stawiały w rogu płotu? Że z czasem choinkę tą przeniesiono do izby, lecz wieszano u powały wierzchołkiem w dół? Że dopiero przed około dwustu laty zaczęto ją stawiać wierzchołkiem do góry w rogu izby, tak, jak wcześniej w rogu płotu, obok umieszczonego tam od dawna snopka zboża? I o tym, że dziś jeszcze w niektórych domach stawiana na stole miseczka ze zbożem jest pozostałością właśnie tego ustawianego dawniej w izbie snopka? 

O tych i wielu innych ciekawostkach przeczytać możemy w książce Jana Szymika. Z książką tą można przeżyć cały rok śledząc w niej kolejne okresy roku obrzędowego, święta, związane z nimi zwyczaje i praktyki religijno-magiczne. Podzielona jest na okresy: Adwent, Boże narodzenie, Mięsopust(karnawał), Wielki Post, Wielkanoc, Zielona Święta, Okres zwykły. Każdy z tych okresów opisuje konkretne daty (dawniej określane imionami świętych, którzy są patronami danego dnia) i związane z nimi dawne zwyczaje. Ponadto przeczytać możemy obszerny rozdział o pieczywie, które dla naszych przodków nie było jedynie zwykłym produktem spożywczym.

Książka Jana Szymika w nowym wydaniu wzbogacona została o aneks. Zawiera on, oprócz opisu sylwetki autora, także cykl artykułów autorstwa Leszka Richtera oraz Grzegorza Studnickiego publikowanych w 2012 roku na łamach miesięcznika „Zwrot”. Są to artykuły popularnonaukowe poświęcone wybranym zwyczajom obrzędowym na Śląsku Cieszyńskiem i stanowią uzupełnienie tekstów Jana Szymika.

(indi)