Mesjanizm na Śląsku Cieszyńskim. Józef Chobot

Piątkowy (21.04.2023) wieczór poświęcony był w cieszyńskiej Książnicy obecności wątków mesjanistycznych na Śląsku Cieszyńskim w dwudziestoleciu międzywojennym. Tematu tego podjął się dr hab., prof. UŚ Andrzej Kasperek, socjolog na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach - Filia w Cieszynie, który bada współczesną religię i duchowość, a także próbuje na polskim gruncie rozwijać socjologię ezoteryzmu. Tytuł prelekcji brzmiał: „Mesjanizm na Śląsku Cieszyńskim w okresie międzywojennym”.

Organicyzm, imaginazja, temporalizm oraz milenaryzm

Zanim prelegent dotarł do mesjanizmu, przypomniał podstawowe pojęcia związane z epoką romantyczną: organicyzm (kosmos, państwo, naród, wspólnota jako żywy organizm, historia traktowana jako organizm: epoki wzrostu, rozkwitu etc. Życie jako najwyższe dobro), imaginacja (poznanie poprzez: doświadczenie wewnętrzne np. intuicja, poznanie pośrednie np. zawarte w poezji, legendach; oraz szczegółowe: poprzez nauki ścisłe) i temporalizm, czyli uczasowienie łańcucha bytu, możliwość zmiany, transformacji, potraktowanie świata, jako tego, który ciągle się staje.

 – Nie byłoby mesjanizmu, gdyby nie to założenie, bo istotą mesjanizmu jest transformacja, zmiana, regeneracja – mówił Kasperek i dodał: - Żeby zmierzyć się z tym pojęciem musimy przywołać inne – millenaryzm. Ma ono swoje korzenie w Biblii, w Apokalipsie św. Jana i idei tysiącletniego królestwa, które nastąpi po serii katastrof i będzie trwała do Sądu Ostatecznego. To czasy braterstwa i szczęśliwości. W czasach romantyzmu te wierzenia były bardzo popularne.

Czym jest mesjanizm i czym się wyróżnia mesjanizm polski?

Ze szkoły co niektórzy z nas pamiętają zapewne, że jedną z idei oryginalnych dla epoki Romantyzmu jest mesjanizm. To idea wyrastająca z milenaryzmu: – W przypadku mesjanizmu pojawia się idea pośrednika między Bogiem a ludzkością umożliwiająca zbawienie – tłumaczył Kasperek.

Mesjanizm może być indywidualny (jeden Mesjasz), albo zbiorowy (np. duchy przodków lub wyzwalająca armia). Pod tym względem polski mesjanizm jest wyjątkowy i to nie tylko szkolne ujęcie „Polski Chrystus Narodów”, ale o wiele głębsze pojęcie:

- Mesjanizm polski, kształtowany na emigracji przez Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego czy Andrzeja Towiańskiego, a w Wielkopolsce m.in. przez Augusta Cieszkowskiego, należy do najważniejszych idei rozwijanych przez polskich romantyków. Idea nastania Królestwa Bożego na ziemi, połączona z przypisywaniem Polsce wyjątkowego posłannictwa w realizacji tego przedsięwzięcia, była popularna w okresie Młodej Polski, a także w okresie poprzedzającym wybuch I wojny światowej. Towarzyszyła także entuzjazmowi odbudowy państwa polskiego po zaborach – tłumaczył socjolog. – Można by było myślę obronić tezę, że był to najbardziej oryginalny wkład romantyzmu polskiego w romantyzm.

Społeczeństwo ezoteryczne na Śląsku Cieszyńskim wobec dziedzictwa romantycznego

Do najważniejszych postaci środowiska ezoterycznego na Śląsku Cieszyńskim należeli: Andrzej Podżorski, Andrzej Kajfosz, Józef Chobot i jego brat Karol Chobot, Jan Hadyna, Agnieszka Pilchowa i Jan Pilch. Wydawano tu szereg pism: „Wyzwolenie”, „Teozofia”, „Odrodzenie”, „Wizja duchowa”, „Hejnał” itd. – To jest pewien fenomen, który nie przestaje zadziwiać – zauważył Kasperek: - Jak w tak krótkim czasie na tak małym terenie można było wydawać tyle czasopism.

Jak objawiało się dziedzictwo romantyczne u ezoteryków ze Śląska Cieszyńskiego? – Po pierwsze w bezpośrednim i pośrednim nawiązywaniu do twórczości romantyków – wymieniał socjolog: - Tu szczególnie Słowacki cieszył się największym kultem. Po drugie ontologia, czyli teoria bytu. Gdybyśmy zrobili sobie szybką kwerendę w wydawanych czasopismach, to szybko byśmy zauważyli, że jest tam ten organicyzm, duchowa natura świata. Epistemologia, czyli nauka o poznaniu – tu się pojawiają alternatywne formy poznania: badania i zainteresowanie mediumizmem, spirytyzmem, teozofia, jasnowidzenie. Tu warto zwrócić uwagę, że kojarzymy spirytyzm czy alternatywną duchowość z wirującymi stolikami, ale to tylko jeden z elementów. Ale nawet spirytyzm wynikał z pewnych romantycznych poglądów dotyczących natury świata. Np. „Dziady” – relacja miedzy żywymi a zmarłymi – podkreślał prelegent.

Kolejną ideą zapożyczoną przed to środowisko od romantyków był temporalizm oraz traktowanie przyrody w sposób uduchowiony i ożywiony.

Podobnie jak romantycy postrzegali kulturę ludową, w której dostrzegali głębsze prawdy:

- Stanisław Hadyna, syn brata Jana Hadyny, jednego z najważniejszych ezoteryków, stworzył zespół ludowy. Skąd się to też brało? Z romantycznego odkrycia ludowości. A Chobot pisał: „W baśniach i podaniach, podobnie jak w każdej religii, mieszczą się daleko większe i głębsze Prawdy, ziarna mądrości i tajemnice, dotyczące istoty świata i człowieka, aniżeli w najmisterniejszych rozprawach i dociekaniach naukowych” – tłumaczył badacz.

Kim był Józef Chobot?

Przyszły ezoteryk Józef Chobot urodził się 11.09.1875. Był nauczycielem, okultystą, zbieraczem pieśni ludowych z terenu Śląska Cieszyńskiego, założycielem i wydawcą pism teozoficznych „Odrodzenie” - miesięcznika poświęconego sprawom odrodzenia człowieka i badaniom zjawisk duchowych i „Hejnał”. Zmarł 15.12.1942. Napisał książki „Mesjanizm polski: Istota, zasady, rodowód i wskazania na przyszłość; Bronisław Trentowski: Jego żywot, dzieła i nauki” [Wyd. 1938], Nowoczesny ruch spirytualistyczny: Z szczególnym uwzględnieniem Polski [Wyd.: 1937].

Mesjanizm na ziemiach Śląska Cieszyńskiego u Józefa Chobota

- Mesjanizm romantyczny był ruchem nie tylko w ujęciu religijnym, ale społeczno-politycznym (Królestwo Boże nie w niebie, ale na ziemi – przyp. red.). I to myślenie przejmą ezoteryści na Śląsku Cieszyńskim – tłumaczył badacz. – Mesjanizm zakładał pewną reformę społeczo-polityczną, to nie było tylko wierzenie religijne, romantycy zsekularyzowali (zeświecczyli) główne mity i idee chrześcijańsko judaistyczne. I takie właśnie myślenie o mesjanizmie sensu largo, szerokie pojawia się na Śląsku Cieszyńskim u Józefa Chobota.

Trafiał mesjanizm na Śląsk Cieszyński głównie poprzez mesjanizm wieszczów (Mickiewicz, Słowacki, Krasiński, Towiański) oraz mesjanizm filozofów (Cieszkowski Trentowski).

- Józef Chobot jest właściwie najważniejsza postacią dla krążenia idei mesjanizmu na Śląsku Cieszyńskim – mówił Kasperek. Odwołuje się on głównie do filozofii Cieszkowskiego i do mesjanizmu u Cieszkowskiego, która wyrażała się m.in. występowaniu wątku miłości i braterstwa między wszystkimi ludźmi i nadejściu Epoki Parakleta.

W 1921 w pierwszym numerze „Odrodzenia” pisał m.in. że wybiła nowa „godzina dziejowa” i „stary, rozpasany świat materializmu ginie od tej samej broni, jaką wojował”, że cywilizacja zabiła „polot Ducha”. Pisze też w przedmowie do „Pamiętników jasnowidzącej”, że „Sto lat temu wydała męczeńską krwią Polska przedziwną literaturę wieszczą. Niezrozumiani przez ogół – bo i jakże? Wszak do dziś nie zdołał ich świat pojąć – poznali nasi królowie ducha w proroczem olśnieniu oślepiające prawdy. […] Mało ludzi zdaje sobie sprawę, kim byli nasi wieszczowie – mało kto wie, że to byli pierwsi wysłannicy Nowej Ery […].

Podobne do romantycznego było też jego pojmowanie Królestwa Bożego na ziemi: „Królestwo Boże na ziemi niczem innym nie jest, jedno Stanem organicznym społeczeństw, zjednoczeniem świata, harmonią narodów, politycznym Kościołem ludzkości.

Chobot uważał, że odkrycia Ochorowicza w dziedzinie psychologii, tak samo jak np. odkrycia radu przez Marię Składowską-Curie to nie tylko ewolucja samej nauki, ale i odkrywanie prawdziwej, czyli duchowej, natury rzeczywistości a ich zapowiedź dostrzegał u romantyków: „ Z naszej zaś strony dodajemy z radością, że doświadczenia i odkrycia Ochorowicza i innych badaczy zagranicą wyjaśniają i potwierdzają aż dotąd mało lub wcale nie zrozumiane zasady i nauki, wypowiedziane już przed stu laty przez naszych wieszczów w okresie ich twórczości mistycznej, szczególnie przez Słowackiego w jego Genezis z Ducha, Samuelu Zborowskim i Królu Duchu” – pisał Chobot w „Nowoczesnym ruchu spirytualistycznym”.

O Curie i Ochorowiczu pisał, że „U progu Nowej Ery wyrąbują chodnik, po którym nauki przyrodnicze, dotąd materjalistyczne, zaczynają się niewidocznie przedostawać niejako na plan wyższy, gdyż subtelniejsze stany materji stają się zwolna dostępne badaniu ludzkiemu. […] to dalszy krok naprzód zbliżający wiedze do poznania najwyższego stanu bytu […] jakim jest duch […].

Chobot próbował, sięgając do historii naszych ziem, dostrzegać wątki mesjanistyczne już np. u Piastów, u pierwszych np. Jagiellonów, Piotra Skargi, Szopena, Konopnickiej, Żeromskiego czy Piłsudzkiego. – Wspólnota duchów pracuje, by spełniły się zapowiedzi mesjanistyczne, tego Królestwa Bożego na ziemi – mówił Kasperek.

- Co było nowatorskiego w ujęciu mesjanizmu na Śląsku Cieszyńskim. Było to nie tyle odkrywcza interpretacja, ale stworzenie programu realizacji mesjanistycznych postulatów, wśród których obok rozbudowy unii politycznych religijnych i gospodarczych, stworzenia Kościoła Ducha, urzeczywistnienia Królestwa Bożego na ziemi, najciekawsze było postulowanie przez Chobota i ezoteryków Śląska Cieszyńskiego prowadzenie badań nad nowymi źródłami sił w przyrodzie wraz z ich wykorzystaniem dla dobra ludzkości. To dziedzictwo Ochorowicza próbował Chobot wprowadzić w zręby mesjanizmu  – podsumowywał Kasperek.

Natasza Gorzołka